İcarə

Sual: İcarə nədir?

Cavab: İcarə - hər hansı bir mənfəətin istər iş olsun, istərsə də qeyri iş, razılıq yolu ilə əldə edilməsidir. Birinciyə misal olaraq dərzinin dərzilik işini, ikinciyə misal olaraq isə yaşayış üçün evi icarəyə verməyi qeyd edə bilərik. İcarəyə verən və icarəyə götürən şəxsin həddi-buluğa çatması, ağıllı və ixtiyarlı olması şərtdir. Buna əsasən də, mülkiyyətindən istifadə etməyə qadağa qoyulan müflis şəxs həmin mülkiyyəti icarəyə verə bilməz, lakin özünü (öz əməyini) icarəyə verə bilər.

Sual: Bir mömin şəxs xarici ölkəyə səfər etmişdir. Onun boş evi vardı. Qayıdıb gəldikdə atasının onun razılığı olmadan həmin evi bir din tələbəsinə kirayə verdiyini gördü. O, bu icarə müqaviləsinə razılığını bildirmədi. Ata kirayədən əldə olunan qazancı ona qaytarmalıdırmı? Həmin icarə müqaviləsi düzgündürmü?

Cavab: Əgər övlad atasının evi kirayə verilməsinə icazə verərsə, icarə müqaviləsində qeyd olunan məbləği atasından tələb edə  bilər. Əgər icarə müqaviləsinin bağlanmasına razılıq verməsə, müqavilə batildir. Kirayənişinin qaldığı müddət ərzində evdən əldə olunan  mənfəətin mislini atasından tələb edə bilər. Lakin atasından məbləği tələb etdikdə onunla mülayim və ədəblə davranmalıdır. Çünki bu, müqəddəs şəriətimizin yerinə yetirilməsini əmr etdiyi “insanlarla xoş davranmaq” adlı, əxlaqi dəyərlərindəndir.

Sual: Mənim ticarət obyektim var. Müsəlman qardaşlardan birinə depozit məbləğ olmadan icarəyə vermişəm. Hər altı aydan bir icarə haqqını alıram.  Altı ay tamam olduqdan sonra ona ticarət obyektinə ehtiyacım olduğunu və onu təhvil verməsini bildirdim. Lakin o, obyekti mənə təhvil vermir. Baxmayaraq ki, obyekti boşaltmaq üçün ona iki ay möhlət də vermişəm. Bu məsələnin şəri hökmü nədir? Bu halda icarədar qəsbkar hesab olunurmu?

Cavab: İcarədarın icarə müddəti bitdikdən sonra müddətin artırılması üçün  mülkiyyət sahibini məcbur etməyə haqqı yoxdur. O, icarəyə götürülmüş mülkü sahibinə təslim verməlidir. Yalnız  icarəni yeniləmək şərti olarsa və ya əvvəlcədən mülk sahibinə depozit məbləğ veribsə, belə bir haqqı var.

Sual: Hüseyniyyənin üstündə bina tikib icarəyə vermək və əldə olunan gazancı hüseyniyyəyə sərf etmək icazəlidirmi?

Cavab: Hüseyniyyənin əvvəlcədən tikilmiş ikinci mərtəbəsini icarəyə vermək icazəli deyil.

Sual: Qəsb olunmuş ərazilərdə tikilmiş dükanların sahibləri və ya oranı kirayə götürmüş şəxslə alış-veriş etmək icazəlidirmi? Yaxud əvvəlcədən qəsb olunduğunu bilməyib sonradan qəsb olunduğunu bilərsə şəriət baxımından düzgün addım atmaq üçün nə etməlidir?

Cavab: Həmin dükanlardan istifadə etmədən onun sahibləri ilə alış-veriş etməyin heç bir maneəsi yoxdur. Lakin icarəyə götürən şəxsə gəlincə, vəziyyət ona bəlli olduqdan sonra şəriət baxımından düzgün olması üçün dükanın əsl sahibinə müraciət etməlidir. Əgər ona yetişmək mümkün olmasa, əsl sahibinin mənafeyinə uyğun hökm çıxarılması üçün şəriət hakiminə müraciət etməlidir.

Sual: Bir şəxs dükan və ya ev kirayə götürmək üçün depozit məbləğ ödəmiş, lakin bir müddət sonra isə vəfat etmişdir. Əgər o, kirayə müddəti bitdikdən əvvəl və ya bu müddət bitdikdən sonra vəfat edərsə, həmin dükan və ya evdən istifadə etmək haqqı vərəsələrə keçirmi?

Cavab: İstər icarə müqaviləsinin müddəti bitdikdən sonra, istərsə də ondan əvvəl, depozit haqqı vərəsələrə keçir.   

Sual: Əgər kirayə verən şəxs kirayə götürən şəxsə “Ayda min dinar olmaqla üç il müddətində evi sənə kirayə verirəm” deyərsə, bu deyiliş forması düzgündürmü? Bu halda əqd üç il müddətində düzgün sayılır, yoxsa yalnız birinci il üçün düzgündür?

Cavab: Üç il ərzində düzgündür.

Sual: Əgər bir şəxs ev və ya mağaza kirayə götürsə, sonra sahibinin xəbəri və razılığı olmadan oranı başqasına kirayə verərsə, həmin ev və ya mağaza qəsbi sayılırmı? Ora girib-çıxmaq haramdırmı?

Cavab: Bu, (sahibinin xəbərinin olması) şərt deyil. Lakin mülkiyyət sahibi kirayə götürənə həmin ev və ya mağazadan yalnız özünün istifadə etməsini şərt kəsərsə, ikinci kirayənişinin ondan istifadəsi, həmçinin, ora gələn qonaqların və ya xidmətçilərin və yaxud müştərinin istifadəsi haram olar.

Sual: Torpaq sahibi olan bir şəxs digəri ilə torpaq sahəsinin üzərində müəyyən müddətə bina tikməklə istifadə etməsi üçün razılaşırlar. Üçüncü bir şəx isə həmin binadan dükan icarəyə götürür və ikinci şəxsə müəyyən məbləğdə depozit məbləğ ödəyir. Bir müddətdən sonra isə ikinci şəxsdən icarənin qiymətinin artıtlmasını tələb edir. Onun buna haqqı çatırmı? İcarədar artıq məbləği ödəməli və ya dükanı boşaltmalıdırmı? Yoxsa icarədar məbləğin artırılmasına etiraz edib dükanda qala bilər?

Cavab: İcarədarın icarənin  mislini ödəməsi ilə yanaşı orada qalmağa haqqı var.

Sual: Taksi sürücüsünün məvacibini ümumi gəlirin ¼ -ni təyin etmək olarmı? Məsələn, avtomobilin sahibi sürücü ilə avtonəqliyyat vasitəsi ilə əldə olunan qazancın ¼-ni məvacib olaraq verilməsinə razı olsalar, bu mümkündürmü?

Cavab: Bu halda icarə, düzgün deyil. Lakin “cüalə” müqaviləsi olaraq düzgündür. Belə ki, malik işçi üçün nəqliyyat vasitəsinin qazancının ¼ -ni təyin edə bilər.

Sual: Bir şəxsdən işlətmək məqsədilə müəyyən miqdarda qızıl götürüb müəyyən müddətdən sonra həmin qızılı əvvəlcədən qarşı tərəflə razılaşdırılmış əlavə məbləğ  müqabilində tamamilə qaytarması icazəlidirmi?

Cavab: Əgər işlətməkdən məqsəd (külçə halında olan) qızıldan zinət əşyası düzəldib  satmaq sonra isə əlavə məbləğ ödəməklə qızılı sahibinə qaytarmaqdırsa, bu, haram olan riba (sələm) borcudur. Belə bir icarə, düzgün deyil. Çünki icarənin şərtlərindən  biri, icarəyə götürülmüş əmlak dəyişikliyə məruz qalmadan ondan istifadə etməkdir. Sualda qeyd olunan halda isə götürülmüş qızılın özü yox miqdarı malikə qaytarılır.

Sual: Mehmanxana sahibinin, gəlirin müəyyən faizinin müqabilində idarəçiliyi başqasına verməsi icazəlidirmi?

Cavab: Bunun icarə olması düzgün deyil. Çünki icarənin şərtlərindən biri müzdun məlum olmasıdır. Lakin “cüalə” baxımından bu alı-veriş düzgündür. Belə ki, gəlir bütünlüklə mehmanxana sahibinə aiddir. Lakin o, mehmanxananın idarəçiliyi müqabilində gəlirin müəyyən faizini müdir üçün təyin edə bilər.

Sual: İcarəyə verilən əmlakın xüsusiyyətləri hansılardır?

Cavab: İcarəyə verilən əmlakın xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

1. (İcarəyə verilən obyekt konkret ) müəyyən olmalıdır. Əgər evlərimdən birini sənə icarəyə verirəm deyərsə, icarə düzgün  olmaz.

2. (İcarəyə verilən obyekt konkret ) məlum olmalıdır. Belə ki, icarədar icarəyə verilən əmlakı görməli və yaxud zövqlərə görə dəyişən əmlakın xüsusiyyətləri, hətta icarəyə verənin vasitəsilə olsa da, onun üçün vəsf olunmalıdır. Əgər xüsusiyyətlər ümumi olarsa, hökm eynidir.

3. Təhvil-təslim almaq mümkün olmalıdır. İcarədarın əmlaka sahib ola bilməsi yetərlidir. Buna əsasən də, icarədar qaçan miniyi tuta bilərsə, məsələn, həmin miniyi ona icarəyə vermək olar.

4. Əmlakın qalması ilə ondan istifadə etmək mümkün olsun. Puldan istifadə etmək üçün onu icarəyə vemək düzgün deyil.

5. İcarədə nəzərdə tutulan məqsəd üçün istifadə etmək mümkün olmalıdır. Az yağış yağan, çay və ya başqa üslubla suvarılması mümkün olmayan ərazini əkinçilik üçün icarəyə vermək düzgün deyil.

Sual: Ağacları icarəyə vermək düzgündürmü?

Cavab: Hal-hazırda meyvəsi olmayan ağacı, südündən istifadə edmək üçün heyvanı,  həmçinin, suyundan istifadə etmək üçün quyunu icarəyə vermək düzgündür.

Sual: Qadının uşaq əmizdirmək üçün özünü icarəyə vrməsi icazəlidirmi?

Cavab: Qadının ərin izni olmadan belə uşaq əmizdirmək üçün özünü icarə etməsi icazəlidir. Lakin bunun, ərin hüququnun pozulması hesabına olarsa, (qeyd olunan işin) düzgün olması ərin icazəsindən asılıdır.

Sual: Hansı  növ mənfəət müqabilində əmlakı icarəyə vermək olar?

Cavab: İcarəyə verilən əmlakdan əldə olunan mənfəətin 4 şərti var:

1. Həmin mənfəət halal olmalıdır. Əgər yalnız haram mənfəət əldə olunması mümkün olarsa və ya haram mənfəət əldə olunması müqabilində əmlakdan istifadə edilməsi şərt qoyularsa, yaxud da müqavilə buna (haram mənfəətə) əsasən olarsa, icarə batildir. Məsələn, mağazanı araq satmaq və ya orada araq saxlamaq və ya nəqliyyat vasitəsini araq daşımaq şərti ilə icsrəyə verərsə, icarə batildir.

2. Vacib ehtiyata əsasən, mənfəətin ağıl sahiblərinin nəzərində pul müqabilində müəyyən dəyəri olmalıdır.

3. Mənfəətin növü müəyyən olunmalıdır. Əgər nəqliyyat vasitəsindən  minik və yük daşımaq üçün istifadə etmək mümkündürsə icarədarın minik, yükdaşıma və ya hər ikisindən istifadə etmək hüququnu təyin etmək vacibdir.

4. Mənfəətin miqdarı təyin olunmalıdır. Ev, dükan və bu kimi daşınmaz əmlakda icarənin müddəti təyin olunmalı, müəyyən bir  köynəyi müəyyən formada tikmək  və ya müəyyən yol ilə müəyyən məntəqəyə maşın sürmək kimi işin növü təyin olunmalı və ya müəyyən məsafəyə nəqliyyat vasitəsinə minmək kimi məsafənin təyin olunması şərtdir.

Sual: İcarədə nəzərdə tutulan mənfəətin şərtləri hansılardı?

Cavab: İcarədə nəzərdə tutulan mənfəətin şərtləri aşağıdakılardır:

1. Həmin mənfəət halal olmalıdır. Əgər yalnız haram mənfəət əldə olunması mümkün olarsa və ya haram mənfəət əldə olunması müqabilində əmlakdan istifadə edilməsi şərt qoyularsa, yaxud da müqavilə buna (haram mənfəətə) əsasən olarsa, icarə batildir. Məsələn, dükanı araq satmaq və ya orada araq saxlamaq və ya heyvanı  araq daşımaq şərti ilə icsrəyə verərsə icarə batildir.

2. Vacib ehtiyata əsasən, mənfəətin ağıl sahiblərinin nəzərində pul müqabilində müəyyən dəyəri olmalıdır.

3. Mənfəətin növü müəyyən olunmalıdır. Əgər əmlakdan müxtəlif mənfəətlər əldə etmək olarsa, məsələn, icarəyə verdiyi heyvandan minik və yük daşımaq üçün istifadə etmək mümkündürsə, icarədarın minik və ya yükdaşıma yaxud da hər ikisindən istifadə etmək hüququnu təyin etmək vacibdir.

4. Mənfəətin miqdarı təyin olunmalıdır. Evi bir il və ya bir ay müddətində kirayə vermək, bir və ya bir neçə fərsəx məsafə qət etmək üçün nəqliyyat vasitəsini icarəyə vermək, müəyyən bir köynəyi müəyyən formada tikmək və ya müəyyən yol ilə müəyyən məntəqəyə maşın sürmək kimi işin növü təyin olunmalıdır.

5. Birinci və ikinci halda müddətin təyin olunması vacibdir. Əgər evi bir illik kirayə versə və nəqliyyat vasitəsini bir fərsəx məsafəni qət etmək üçün icarəyə verərsə, lakin icarənin başlanma zamanını təyin etməsə, icarə batildir. Amma icarə zamanının başlanğıcını bildirən əlamət varsa, məsələn, yaxın zamanda olacağı bəlli olarsa, icarə batil deyil. Dərzilik və bu kimi əməllərdə icarə zamanının başlanğıcının məlum olması əsas deyil.  İcarəçi tələb etdiyi zaman həmin işi yerinə yetirmək vacibdir. Bu işin yerinə yetirildiyi fərqli zamanlarda fərqli istəklər olmadığı halda  hökm eynidir. Əks təqdirdə, bu məsələdə də işin başlama zamanını təyin etmək vacibdir.

Sual: Siz demisiniz ki, “borc verən şəxs satıcı kimidir, borca verdiyi əmlakı borc verdiyi şəxsdə görərsə onu geri qaytara bilər.” İcarəçiyə gəlincə, “əgər icarədar mənfəət götürülmədən öncə mülkiyyətindən istifadəsinə qadağan qoyularsa, icarəyə verən şəxsin icarəni pozmağa haqqı varmı?” sualına “belə bir haqqın olması şübhəlidir və ehtiyatın tələbləri tərk olunmamalıdır” cavabı vermisiniz. Burada ehtiyatın tələbləri dedikdə nə nəzərdə tutulur?

Cavab: Burada icarəyə verənə nisbətdə ehtiyatın tələbi dedikdə onun icarəni pozmamasıdır. Əgər pozarsa, ehtiyatın tələbi, icarədarı razı salmaqdır. Əks təqdirdə isə razılaşmalıdırlar.

Sual: İcarəçinin baş verən xələli düzəltməyi təxirə salması nəticəsində icarədara zərər yetişəcəyi təqdirdə icarədarın zərərin nəticəsini icarənin qiymətindən hesablayıb çıxmağa haqqı varmı? Bu halda icarəyə verən şəxs şəriət baxımından icarənin qiymətinə tamamilə haqqı çatırmı?

Cavab: İcarədarın istifadə edə bilmədiyi mənfəətin müqabilində, misli miqdarında icarə haqqından çıxması icazəlidir. Əgər baş verən xələl, məsələn, otaqlardan birinidən istifadə etməyin qeyri-mümkün olmasına səbəb olarsa, həmin müddət ərzində həmin otağın icarə dəyərini icarə haqqından çıxması icazəlidir.

Sual: Ev kirayə götürən şəxs ev sahibinin evi boşaltmasını istədikdə başqa ev kirayə götürmək üçün  (məsələn, yeni bir evi 6 ay müddətində kirayə götürmək üçün) ev sahibindən nağd pul alması icazəlidirmi?

Cavab: Əgər icarənin müddəti davam edirsə, məsələn, evi bir il müddətində icarəyə götürüb, lakin ev sahibi il tamam olmamış ondan evi boşaltmağı tələb edərsə, icazəlidir. Əks təqdirdə, icazəli deyil.

Sual: Atam bir torpaq ərazisində əkinçiliklə məşğul olurdu. Torpaq ərazisinin sahibi var. Atam vəfat edəndən sonra mən orada əkinçiliklə məşğul olmağa başladım. Sualım bundan ibarətdir: Həmin torpaq ərazisini bir il və ya az, yaxud çox müddətdə başqasına icarəyə verməyim icazəlidirmi? İcarəyə verilmiş məbləğin yarısını əkinçilik payı adı ilə özümə götürməyə haqqım varmı? Bu da məlumdur ki, icarəyə verildikdən sonra və icarə müddətində torpaqla bağlı bütün işləri mən yerinə yetirirəm.

Cavab: Torpaq sahibi bütün işləri sənin özünün yerinə yetirməyini şərt kəsməyibsə və sənin həmin torpağı icarəyə verməyin muzdur əkinçilərin qayda-qanunlarına zidd deyilsə, onun  hüquqlarına riayət etmək şərtilə icazəlidir. Bununla yanaşı torpaq sahibinin izni olmadan torpağı ikinci icarədara təhvil-təslim etməyin, icazəli deyil.

Sual: Biz bir dəstə hökumət qulluqçularıyıq və Avropa ölkələrinin birinə təkmilləşdirmə kurslarına gedirik. Orada ev sahibinin məlumatı olmadan hamımız bir evdə məskunlaşmışıq. Çünki evin kirayə müqaviləsi 3 nəfərlə bağlanmışdı. Əlavə iki nəfərin orada məskunlaşması icazəlidirmi? Həmin iki nəfərin namaz və oruc kimi ibadətlərinin hökmü nədir?

Cavab: Əgər əmlakın mənfəəti yalnız üç nəfərə məxsus olmasına əsəsən icarə müqaviləsi bağlanıbsa, başqalarının istifadəsi icazəli deyil. Lakin bilməməzlik üzündən belə  olarsa, namazın düzgünlüyünə xələl gəlməz. Oruca gəlincə isə hər bir halda düzgündür.

Sual: “Əkin sahələrimdən birini sənə icarəyə verirəm” deyən şəxsin hökmü nədir?

Cavab: İcarə düzgün deyil.

Sual: Bir şəxs əmək birjasından götürdüyü xidmətçini başqa evlərin xidmətçisi kimi muzdlu işlədir. Bunun  hökmü nədir?

Cavab: Onu icarə götürdüyü muzddan artıq qiymətə başqa iş üçün icarəyə verməsi, icazəli deyil.

Sual: Sizin müqəllidlərinizdən bir şəxsin icarəyə veriləcək obyekti var. Aşağıdakı hallarda icarə müqabilində pul almaq halaldır, yoxsa haram?

1. Obyekt sahibi icarədarın obyekti nə məqsədlə icarəyə götürdüyünü bilmir.

2. Bilir ki, icarədar obyekti araq içmək və qumar oynamaq məqsədilə (yəni yalnız haram işlər üçün)  istifadə edəcək.

3. Bilir ki, icarədar obyektdən halal və haram məqsəd üçün, məsələn, halal və haram qida təqdim edən restoran kimi istifadə edəcək.

Cavab: Əgər haramdan qazanc əldə etmək məqsədilə icarəyə verməsə, öz-özlüyündə icazəlidir. Lakin pisliklərdən çəkindirmək prinsipi ilə ziddiyyət yaradarsa, icazəli deyil.

Sual: Əgər ev sahibi kirayənişinlə şərt kəsərsə ki, evə başqa şəxslər gəlməsinlər və yaxud icarəyə verilən əmlakdan müəyyən işlər üçün istifadə etməməyi şərt edərsə və kirayənişin bu şərtə mükalif olarsa:

– Şərti pozduğuna görə  yalnız günahkar hesab olunur, yoxsa istifadə etdiyi və şərtə müxalif olduğu üçün müəyyən miqdar ödəməlidir?

– Evə gəlməsi qadağan olunan şəxslər şərti bildikləri halda evə daxil olsalar ev sahibinə bir şey ödəməyə zamindirlərmi?

– Evə daxil olacağı təqdirdə, ev sahibinin razı qalmadığını ehtimal edən şəxs ev sahibinin razılığından əmin olmadığı üçün həmin evə daxil olması haramdırmı?

Cavab: Haram olmayan şərtə əməl etmək vacibdir. Şərti pozmaq icazəli deyil. Şərtin pozulması öz-özlüyündə heç bir şeyə zamin olmağa  səbəb olmaz. Lakin şərtin pozulmasına görə ev sahibi icarə müqaviləsini poza bilər. Həmçinin icarə müqaviləsində qeyd olunandan artıq olsa da, keçmiş müddət üçün misil muzdu tələb etməyə haqqı var. Əgər mülkiyyətdən müəyyən növ istifadə təyin olunarsa və icarədar təyin olunmuş muzdan artıq dəyərdə istifadə edərsə, həmin artıq məbləği (istifadənin dəyərini) icarəyə verənə ödəməlidir. Mülk sahibi tərəfindən daxil olmaları qadağan olunan şəxslər icəarədarın icazəsi ilə ora daxil olmaları haram deyil, baxmayaraq ki, icarədar onlara izn verməklə günah etmişdir. Mülkiyyət üzərində faktiki ixtiyarı olan icarədarın icazəsindən sonra əmlakın həqiqi  sahibinin razılığının olmaması ehtimalının heç bir təsiri yoxdur.